Επιστήμη, ένα πολύτιμο κοινωνικό αγαθό

Ένα από τα μεγαλύτερα αγαθά του ανθρώπινου πολιτισμού είναι η επιστήμη. Δεν είναι μόνο οι τεχνολογικές εφαρμογές της επιστήμης που την καθιστούν τόσο σημαντική, αλλά κυρίως και πάνω απ΄ όλα οι πνευματικοί ορίζοντες που ανοίγει για άτομα και πολιτισμούς.

Η επιστήμη αποτελεί μία ορθολογιστική προσέγγιση του κόσμου, που υπακούει στα δεδομένα που συλλέγει, καταγράφει ή και ψηλαφίζει η ανθρώπινη νόηση. Η γνώση μέσω της επιστημονικής οδού ακολουθεί ένα δρόμο: παρατήρηση – θεωρία – παρατήρηση, πείραμα – αποδοχή ή απόρριψη. Αυτή ακριβώς η «μεθοδολογία», αν και άτεγκτη – διασφαλίζει ότι τα συμπεράσματα βασίζονται σε δεδομένα που μπορούν να παρατηρηθούν αντικειμενικά. Καμία αρχή, κανένας νόμος σύμφωνα με την επιστημονική οδό δεν είναι υπεράνω από την ίδια την πραγματικότητα. Ακόμα και ο πιο θεμελιώδης φυσικός νόμος ενδέχεται να καταρριφθεί ή να μεταβληθεί αν τα δεδομένα το υποδείξουν. Στην επιστήμη τα δεδομένα είναι αυτά που προσδιορίζουν τη θεωρία ή την αντίληψη για τον κόσμο.

Στον αντίποδα, υπάρχουν άλλες προσεγγίσεις του κόσμου που βασίζονται στις αποκεκκαλυμένες αλήθειες. Εκεί η πραγματικότητα, η παρατήρηση βρίσκονται στην υπηρεσία της αποκεκκαλυμένης αλήθειας (δόγματος), η οποία δεν αμφισβητείται ούτε επανεξετάζεται. Στην ουσία, σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις η δοσμένη αντίληψη για τον κόσμο επιβάλλεται στον ίδιο τον κόσμο, ακόμα και αν τα δεδομένα δεν το επιβεβαιώνουν. Μάλιστα δεν είναι σπάνιο τα δεδομένα όταν δεν συμφωνούν με το δόγμα να παραβλέπονται ή και παραποιούνται, εφόσον η αλήθεια είναι μία, συγκεκριμένη και αμετάκλητη. Άμεση συνέπεια αυτών των κόσμο – αντιλήψεων είναι η φυλάκιση του πνεύματος στα στενά όρια των δογμάτων.

Από τη μία λοιπόν η επιστήμη που σπρώχνει τον άνθρωπο στην αμφιβολία, στη δοκιμή, αλλά και στην ελευθερία και από την άλλη τα δόγματα (πάσης φύσεως) που κρατούν τον άνθρωπο δέσμιο αμετακίνητων νοητικών κατασκευών. Οι συνέπειες αυτών των δύο συνιστωσών είναι θεμελιώδεις για την κοινωνική οργάνωση και τον πολιτισμό. Οι αντιπαραβολές αρχαίος ελληνικός κόσμος – ανατολικός μυστικισμός, μεσαίωνας – διαφωτισμός είναι ενδεικτικές για το που μπορούν να οδηγηθούν ολόκληροι πολιτισμοί όταν ακολουθούν τον ένα ή τον άλλο δρόμο.

Μάλιστα όσο πιο αποδεσμευμένη είναι μία κοινωνία από τα δόγματα (φυλετικά, θρησκευτικά, πολιτικά, ιστορικά, οικονομικά) τόσο πιο ανθρωπιστική γίνεται, καθώς το κέντρο βάρους βρίσκεται στον άνθρωπο και όχι στην μία και μοναδική αποκεκαλυμένη «αλήθεια». Δεν είναι τυχαίο ότι οι κοινωνίες που κυριαρχούνται από δόγματα μειονεκτούν σε σχέση με αυτές που είναι απελεύθερες: η τεχνολογία, η θέση της γυναίκας, η ελευθερία του λόγου, το προσδώκιμο ζωής στους ¨δογματοκρατούμενους" πολιτισμούς (θεοκρατίες, δικτατορίες όλων των αποχρώσεων, εθνικιστικά κράτη) είναι συνήθως πολύ υποδεέστερα από κοινωνίες, όπου οι "βεβαιότητες" έχουν σαφώς λιγότερο κυρίαρχο ρόλο (π.χ δυτικές κοινωνίες). Για παράδειγμα, πως μπορείς να «μισήσεις» τον άλλο επειδή έχει διαφορετικό χρώμα δέρματος αν έχεις κατανοήσει την Εξέλιξη, ή πως γίνεται να δέχεσαι την καταστροφή του περιβάλλοντος όταν γνωρίζεις ότι ο άνθρωπος είναι αναπόσπαστο μέρος της φύσης και όχι προορισμένος από το Θεό επικυρίαρχός της ; Απλές επιστημονικές κατακτήσεις που όταν δεν είναι μέρος του κοινωνικού βίου αφήνουν ελεύθερο το δρόμο σε δόγματα που σχεδόν μοιραία οδηγούν στην ακαμψία, στην κοινωνική σκλήρυνση και στην πολιτισμική ύφεση.

Η αφομοίωση του επιστημονικού πνεύματος στον κοινωνικό βίο είναι προϋπόθεση για την πολιτισμική πρόοδο και όχι απλά μία θετικιστική θέαση του κόσμου. Η αποδέσμευση από δόγματα, στερεότυπα και δοσμένες αλήθειες - η άμεση συνέπεια της επιστημονικής οδού, αποτελεί το σταθερό παράγοντα βελτίωσης των όρων ζωής.

Αυτό το πολύτιμο αγαθό απειλείται ξανά από τις «βεβαιότητες» και τις εσχατολογικές δοξασίες, που φυτρώνουν ξανά στο εύφορο έδαφος του φόβου που προέρχεται από τη γοργή μεταβολή των κοινωνικών δομών σε παγκόσμία κλίμακα. Ο άξονας του καλού και του κακού που επικαλείται ο G. Bush, ο ανερχόμενος θρησκευτικός φονταμελισμός στο Ισλάμ, οι ανεπιστημονικές «αλήθειες» του new age καταλαμβάνουν όλο και ισχυρότερη θέση στην πολιτική, στους θεσμούς και στον κοινωνικό βίο σε παγκόσμιο επίπεδο. Κάθε φορά που επικράτησαν αυτές οι λαίλαπες τα αποτελέσματα ήταν η αποδυνάμωση του ανθρωποκεντρικού πνεύματος και η πολιτισμική οπισθοχώρηση.

Να γιατί η διαφύλαξη της επιστημονικής κληρονομιάς, η ενίσχυση της ορθολογιστικής αντίληψης της ζωής είναι αναγκαία ως ανάχωμα στην πλημμυρίδα των σύγχρονων αλλά και τόσο παλαιών βεβαιοτήτων. Στο σκότος του δόγματος η απάντηση παραμένει το φως της επιστήμης.

Εξέλιξη ή συντήρηση; Τείχη ή γέφυρες;

Η ανάπτυξη και η συγκρότηση επιμέρους κοινωνικών ομάδων (με τις δικές τους εσωτερικές διαφορές) πηγάζει από οικονομικά, εθνολογικά, θρησκευτικά, πολιτικά γνωρίσματα. Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτά τα γνωρίσματα λειτουργούν εξ αντιδιαστολής με τα «αντίθετά» τους, διαμορφώνοντας τα «εμείς» και τα «εσείς» υπό τη μορφή στερεοτύπων.

Οι διαχωρισμοί όπως φτωχός – πλούσιος, Έλληνας – ξένος, πιστός – άπιστος, «δεξιά» – «αριστερά» ομαδοποιούν άτομα με ομοειδή χαρακτηριστικά που αισθάνονται ή και αντικειμενικά βρίσκονται στον ίδιο οικονομικό, εθνολογικό, θρησκευτικό, πολιτικό παρονομαστή. Σταδιακά αυτές οι δεξαμενές ατόμων με παρόμοια γνωρίσματα αποκτούν εσωτερική δομή και συνοχή, έτσι ώστε να αποτελέσουν επιμέρους κοινωνικές ομάδες, με ξεχωριστές ιδεολογικές κατευθύνσεις και ενίοτε κοινωνικές διεκδικήσεις. Ο αρχικός συνεκτικός ιστός τέτοιων ομάδων αποκτά στην πορεία του χρόνου στερεοτυπικά χαρακτηριστικά, προστατεύοντας από τη μία τη συνοχή τους, καθιστώντας τις όμως από την άλλη άκαμπτες και απροσάρμοστες στις αναπόφευκτες εξελίξεις.

Η ελληνική κοινωνία δεν αποτελεί εξαίρεση. Η θρησκευτική (χριστιανική) ομοιογένεια του πληθυσμού και η συλλογική αντίληψη για μία κοινή ελληνική - εθνική πολιτισμική παράδοση καθιστούν την νέο – ελληνική κοινωνία συμπαγή, παρά τις εσωτερικές αντιθέσεις και συγκρούσεις. Βέβαια, οι οικονομικές και πολιτικές διαφορές έχουν διαμορφώσει επιμέρους διαστρωματώσεις, οι οποίες αντανακλώνται στις διαφορετικές πολιτικές αντιλήψεις που κυριαρχούν. Ωστόσο, φαίνεται ότι ένας άλλος διαχωρισμός, όχι ασύμπτωτος με τους «παραδοσιακούς», αναφύεται και καταλαμβάνει όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις εντός του κοινωνικού συνόλου.

Πιο συγκεκριμένα, στο σύγχρονο κόσμο τα διαχωριστικά τείχη μεταξύ πολιτισμών, λαών, κρατών, ακόμα και σε διαφορετικές ηπείρους είναι μικρότερα από ποτέ. Αυτό δε συμπεριλαμβάνει μόνο την «ανοιχτή» οικονομία, όπου εμπορεύματα, κεφάλαια και επιχειρήσεις μετακινούνται από τόπο σε τόπο, αλλά κυρίως την ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων και τρόπου ζωής. Αυτή η ανταλλαγή δεν είναι ανώδυνη, καθώς οι ισχυροί πολιτισμοί υπερισχύουν έναντι των ασθενέστερων και «απειλούν» τις δομές επιμέρους κοινωνιών ή και ομάδων με νέες. Στις κοινωνικές ομάδες ή και στα άτομα, που νιώθουν την απειλή των (αναπόφευκτων) αλλαγών αναπτύσσεται η ανάγκη για διαφύλαξη των παραδοσιακών δομών έναντι των επερχόμενων νέων. Σε αυτές τις περιπτώσεις η «εμμονή» στην κατεστημένη τάξη έρχεται σε αντίθεση με τη αυτό που συνήθως δαιμονοποιείται ως παγκοσμιοποίηση, δημιουργώντας ένα νέο διαχωρισμό: στον ένα πόλο η προσήλωση στις λίγο – πολύ υφιστάμενες δομές -στον άλλο πόλο η ανάγκη για συμμετοχή σε ένα ενοποιημένο, πιο ανταγωνιστικό παγκόσμιο περιβάλλον.

Στην Ελλάδα η μορφή της αντίδρασης έναντι στις παγκόσμιες αλλαγές εκδηλώνεται με ποικίλους τρόπους. Διάσπαρτες και φαινομενικά ετερόκλητες ομάδες ανθρώπων παρουσιάζουν κοινές απόψεις σε ζητήματα όπως η θρησκευτική ιδιαιτερότητα (ζήτημα ταυτοτήτων, εναγκαλισμός κράτους – εκκλησίας), στον οικονομικό προστατευτισμό (διόγκωση του κράτους, περιορισμοί στις διεθνείς οικονομικές συναλλαγές) ή και στην αντίληψη για την έννοια του ελληνικού έθνους (απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας παράλληλα με τη φυλετική καθαρότητα), συγκροτούν μία αδιαμόρφωτη ακόμα κατηγορία του πληθυσμού που αντιμάχεται τη συμμετοχή του νέο – ελληνικού πολιτισμού με άλλους όρους στην παγκόσμια σκηνή. Η ταύτιση των θέσεων σε αυτά τα θέματα μεταξύ διαφορετικών πολιτικών χώρων όπως τμήματα της αριστεράς, η πατριωτική δεξιά, αλλά και επιμέρους ομάδων στα δύο μεγάλα κόμματα είναι ενδεικτική του γεγονότος ότι, ο διαχωρισμός «εθνικός προστατευτισμός» - «παγκοσμιοποίηση» ξεφεύγει από τις ως τώρα γνωστές διακρίσεις πολιτικής αντίληψης.

Επιπροσθέτως, ο εγγενής συντηρητισμός της ελληνικής κοινωνίας τροφοδοτεί συνεχώς τις αντιλήψεις περί του «κακού» της παγκοσμιοποίησης και της ανάγκης για διατήρηση της υπάρχουσας κοινωνικής δομής. Επιπλέον, η αδυναμία μέρους του πληθυσμού να προσαρμοσθεί σε ένα πιο ανταγωνιστικό περιβάλλον με περισσότερες ευκαιρίες και προκλήσεις το σπρώχνει στην αποδοχή «προστατευτικών –συντηρητικών» αντιλήψεων. Για παράδειγμα, στις εκλογές της 16ης Σεπτεμβρίου περίπου το 34% αυτών που ψήφισαν για πρώτη φορά επέλεξαν το ΛΑ.Ο.Σ. που πολιτεύεται ως ο θεματοφύλακας του Ελληνο–ορθόδοξου πολιτισμού! Η ανεργία που μαστίζει αυτές τις ηλικίες (18-24), αλλά κυρίως το γεγονός ότι ένα σημαντικό τμήμα αυτής της ηλικιακής ομάδας δεν έχει τα εφόδια (εκπαίδευση, κατάρτιση, ευκαιρίες) να σταθεί σε ένα πιο ανοικτό, πιο απαιτητικό περιβάλλον το συνδιαμορφώνει σε νοσταλγό - απολογητή ενός συστήματος που το οδήγησε σε αυτή ακριβώς τη μειονεκτική θέση.

Ο κίνδυνος από την ενίσχυση της συντήρησης στην Ελλάδα είναι ορατός. Το ενδεχόμενο η νέο - ελληνική κοινωνία να σηκώσει υψηλότερα τείχη έναντι της διεθνοποίησης των πολιτισμών συνεπάγεται καθυστέρηση, πολιτισμική στασιμότητα και τελικά κατάρρευση. Είναι χαρακτηριστική η κατάληξη των κοινωνιών που περιχαρακώθηκαν στο μικρόκοσμό τους και αρνήθηκαν την ανταλλαγή και τη σύνθεση νέων πολιτισμικών αξιών.

Το ζήτημα λοιπόν δεν έγκειται στο πόσο καλή ή κακή είναι η επονομαζόμενη παγκοσμιοποίηση, αλλά στο κατά πόσο η ελληνική κοινωνία θα αποφασίσει να εξελιχθεί ή όχι. Και ότι δεν εξελίσσεται, δεν προσαρμόζεται και δεν ανασυντίθεται σταδιακά φθίνει και χάνεται…